ការគោរពបូជាព្រះវិស្ណុ ឬព្រះនារាយណ៍បានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរតាំងពីដើមសតវត្សទី១នៃគ.ស។ តើព្រះអាទិទេពចម្បងនៃលទ្ធិត្រីមូតិ មានប្រភពចេញពីណាមក?។ ចំពោះប្រវត្តិរបស់ព្រះអាទិទេពអង្គនេះ លោកស្រី ហ្គី តូ បានពិពណ៌នាយ៉ាងក្បោះក្បាយមួយមានចំណងជើងថា “Khmer Sculpture and the Khmer Civilization” ដែលកន្លងមកប្រែ និងរៀបរៀងឡើងវិញដោយលោក ធន់ ហ៊ីង។ ទិន្នន័យថ្មីនេះ ដែលបានមកពីការអានគម្ពីរ ឫគវេន របស់ឥណ្ឌា បានឲ្យយើងដឹងថា ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរបុរាណព្រះអាទិទេពអង្គនេះមិនមែនជាព្រះអាទិទេពធំជាងគេបង្អស់នោះទេ។
ព្រោះថា ទ្រង់គឺ ៖ “ការសម្តែងចេញឲ្យមានរូបរាងនៃឋាមពលព្រះអាទិត្យ ពោលគឺព្រះអង្គមានកំណើតមកពីឋាមពលព្រះអាទិត្យ។ មានការពណ៌នាពីព្រះអង្គថា ទ្រង់ឈានតែបីជំហ៊ានវែងៗ កាត់តំបន់ទាំង៧ នៃលោកសន្និវាសនេះ ហើយព្រះអង្គទ្រង់គ្របដណ្តប់លើវត្ថុទាំងឡាយនិងពន្លឺរបស់ព្រះអង្គ។ ជំហ៊ានទាំងបីត្រូវគេវិភាគថា ជាការសម្តែងឲ្យឃើញជាពន្លឺបីយ៉ាង ដែលចែកចេញជាភ្លើង ផ្លេកបន្ទោរ និងព្រះអាទិត្យ ឬមួយវិញទៀត គឺជាទីសម្គាល់ទាំងបីនៃព្រះអាទិត្យ ក្នុងវេលាថ្ងៃរះ វេលាថ្ងៃកំពុងចែងចាំងពន្លឺ និងវេលាថ្ងៃលិច។ មានពេលខ្លះ ព្រះអង្គត្រូវចូលរួមគ្នាជាមួយនឹងព្រះឥន្ទ្រ។ គេតែងហៅព្រះអង្គថាជា “អ្នកគ្រប់គ្រងរក្សា ដែលមានជោគជ័យជារហូត”។ នេះគឺជាលក្ខណៈពិសេស ដែលបង្ហាញថា ព្រះអង្គមានមហាតេជានុភាពខាងថែរក្សា។ នៅក្នុងគម្ពីរមនុ គេឃើញមានការនិយាយទៅដល់ព្រះវិស្ណុដែរ ក៏ប៉ុន្តែ គេដូចជាពុំឃើញមានការចាត់ទុកព្រះអង្គថា ជាព្រះអាទិទេពដ៏ជាកំពូលដូចនៅក្នុងគម្ពីរឫគវេទនោះទេ។
ប្រភពនៃអក្សរសាស្ត្រខ្លះថ្លែងថា “ព្រះវិស្ណុគឺជាព្រះអាទិទេពថ្នាក់ទីពីរ ក្នុងចំណោមអាទិទេពធំៗទាំងបីព្រះអង្គ ជាតំណាងនៃសត្វគុណ គឺមេត្តាធម៌ និងសេចក្តីល្អ ឬអំពើល្អ ដែលបង្ហាញចេញមកជាអនុភាពនៃការថែរក្សា ការពារជាស្វយម្ភព (គឺការកើតមានឡើងដោយឯងៗ) និងជាវិញ្ញាណដែលតែងតែចូលជ្រួតជ្រាប សាយភាយគ្រប់ទីទាំងអស់។ គឺក្នុងន័យនេះ ដែលអ្នកធ្វើសក្ការៈចំពោះព្រះអង្គ គេតែងភ្ជាប់ព្រះអង្គទៅនឹងសារធាតុនៃទឹក ដែលសាយគ្រប់ទិសទីទាំងអស់ មុនពេលការកើតឡើងនៃលោកនេះឡើង”។ ពាក់ព័ន្ធនឹងន័យរបស់ពាក្យនារាយណ៍ យើងដឹងទៀតថា នៅក្នុងលក្ខណៈនេះ គេហៅព្រះអង្គថា “ព្រះនារាយណ៍” បានន័យថា “ដែលត្រាច់ចរលើទឹក” ហើយត្រូវគេតំណាងតួព្រះអង្គដោយរូបរាងជាមនុស្សដេកលក់ នៅលើពស់មួយ ឈ្មោះសេសៈ (ឬអាទិសេសះ) អណ្តែតនៅលើទឹក។ កាលណាលោកសន្និវាសត្រូវរលាយ ព្រះអង្គនឹងសន្មតយករូបភាពបែបនេះដែរ។ ជនទាំងឡាយ ដែលគោរពព្រះវិស្ណុ តែងតែទទួលស្គាល់ថា ព្រះអង្គ គឺបុគ្គលដ៏ឧត្តុង្គឧត្តម ខ្ពង់ខ្ពស់បំផុត ព្រោះគេជឿថា អ្វីៗទាំងអស់សុទ្ធតែកើតមកពីព្រះអង្គ។
មានប្រភពខ្លះនិយាយថា ព្រះអង្គជាព្រះប្រជាបតិ (អ្នកបង្កើត) និងជាព្រះអាទិទេពដ៏កំពូលតែមួយព្រះអង្គគត់។ ក្នុងន័យនេះ ព្រះអង្គត្រូវមានលក្ខខណ្ឌបី គឺទី១ លក្ខខណ្ឌជាព្រះព្រហ្មា ឬអ្នកបង្កើតលោកដ៏សកម្ម ដែលត្រូវតំណាងដោយការសន្មតថា ព្រះអង្គប្រសូតចេញមកពីផ្កាឈូក ដែលដុះលើផ្ចិតព្រះវិស្ណុ ក្នុងពេលដែលព្រះអង្គកំពុងសឹងលក់ ហើយអណ្តែតនៅលើទឹក។ ទី២ ព្រះវិស្ណុផ្ទាល់របស់ព្រះអង្គ គឺជាអ្នករក្សាការពារ ក្នុងរូបរាងជាអវតារ ដូចជាព្រះក្រឹស្ណា។ ទី៣ ព្រះសិវៈដែលមានព្រះនាមមួយទៀតថា ព្រះរុទ្រៈ គឺជាអ្នកមានអានុភាពខាងបំផ្លាញ ដែលតាមប្រភពខ្លះថា ប្រសូតចេញមកពីព្រះនលាដ (ថ្ងាស) របស់ព្រះព្រហ្ម។ អំពីការរក្សាការពារ និងការផ្តល់ឲ្យមានឡើងវិញ នូវអានុភាពរបស់ព្រះវិស្ណុនោះ មានករណីស្តេងចេញឲ្យឃើញនៅលើលោកយើងនេះ នូវរូបរាងនានា ដែលគេតែងហៅថាអវតារ។ នៅក្នុងអវតាររបស់អាទិទេពនោះ ត្រូវមានចំណែកណាមួយ ដែលប្រកបដោយខ្លឹមសារជាអាទិទេពចូលទៅ ជាតំណាងរូបមនុស្ស ឬជាអធិធម្មជាតិ ហើយមានអានុភាពផុតវិស័យនៃមនុស្សធម្មតា។” (Cf. ឆន់ ហ៊ីន, ព្រះវិស្ណុ, ប្រតិប័ត្រកម្ពុជសុរិយា, លេខ៤, ឆ្នាំ ២០០០)
ដូចនេះ ការដែលវិចិត្រករខ្មែរនាសម័យនគរភ្នំ និងចេនឡា ឬក៏សម័យអង្គរបានឆ្លាក់រូបរបស់ព្រះអាទិទេព លើក្បាច់ផ្តែរ ឬក៏នៅលើជើងសសរផ្អោប ពិតជាមានអត្ថន័យច្បាស់លាស់ក្រៃលែ និងបានទទួលនូវការវាយតម្លៃយ៉ាងខ្ពស់ពីមតិមហាជននាសម័យបុរាណ។ ព្រោះវាគឺជាការសម្តែងនូវមហិទ្ធិឫទ្ធិបង្កើតលោករបស់ព្រះអាទិទេពអង្គនេះ៕
